249.

...skoro budynki i ogrody są już ukończone; ściany, słupy, okna, drzwi i nawierzchnie znajdują się na swoich miejscach; granice, krawędzie i przejścia zostały już określone — GŁÓWNE WEJŚCIE (110), KRAWĘDŹ BUDYNKU (160), POŁĄCZENIE Z ZIEMIĄ (168), ŚCIANA OGRODOWA (173), MIEJSCE PRZYOKIENNE (180), DRZWI W NAROŻNIKU (196), RAMY JAKO POGRUBIONE KRAWĘDZIE (225), MIEJSCE PRZY SŁUPACH (226), POŁĄCZENIA SŁUPÓW (227), ZWIEŃCZENIA DACHU (232), MIĘKKIE ŚCIANY WEWNĘTRZNE (235), MUREK DO SIEDZENIA (243) i tym podobne — nadszedł czas, by wprowadzić ostatnie wykończenia, wypełnić luki i zaznaczyć granice, wprowadzając ornament.

  Dekoracje i ornamenty będą spełniać swoją funkcję jedynie wtedy, gdy zostaną właściwie wykonane. Nie rodzą się one bowiem tylko z naturalnego entuzjazmu i chęci ozdobienia budynku czymś wesołym. Mają też funkcję, która jest równie jasna i wyraźnie określona jak każda inna. Ucieszność i bujność rzeźb i kolorów będą miały rację bytu tylko wtedy, kiedy ornamenty zostaną wykonane w zgodzie z tą podstawową, co więcej — niezbędną funkcją. Ornamenty nie są jedynie opcjonalnymi dodatkami, które mogą, lecz nie muszą pojawić się w budynku stosownie do zachcianek projektanta. Są niezbędne w takim samym stopniu jak drzwi czy okna.

  Aby zrozumieć funkcję ornamentu, musimy zacząć od uświadomienia sobie natury przestrzeni w ogóle. Przestrzeń, jeżeli została właściwie ukształtowana, jest całością. Każda jej część, to jest każdy fragment miasta, sąsiedztwa, budynku, ogrodu czy pokoju, jest całością — w tym sensie, że stanowi integralną jednostkę, samą w sobie, ale równocześnie jest połączona z innymi jednostkami, tworzy większą całość. Ten proces jest uzależniony w znacznym stopniu od granic. Nieprzypadkowo tak wiele wzorców w naszym języku odnosi się do znaczenia granic między rzeczami, jako miejsce równie ważnych jak same rzeczy — na przykład GRANICA PODKULTURY (13), GRANICA SĄSIEDZTWA (15), PODCIENIA (119), KRAWĘDŹ BUDYNKU (160), GALERIOWA OBWÓDKA (166), POŁĄCZENIE Z ZIEMIĄ (168), PÓŁOTWARTA ŚCIANA (193), GRUBE ŚCIANY (197), RAMY JAKO POGRUBIONE KRAWĘDZIE (225), PÓŁCALOWA LISTWA (240), MUREK DO SIEDZENIA (243).

  Rzecz jest całością tylko wtedy, kiedy sama w sobie jest całkowita i nienaruszona, a zarazem połączona z otoczeniem zewnętrznym, tworząc większą całość. Dzieje się tak jedynie wówczas, gdy granica między daną przestrzenią a jej zewnętrzem jest tak szeroka, mięsista i niejednoznaczna, że obydwie części nie są od siebie ostro oddzielone, ale mogą funkcjonować albo jako oddzielne jednostki, albo jako jedna większa całość bez wewnętrznego podziału.

  Na rycinie po lewej stronie, gdzie widać wyraźny podział, element i jego sąsiedztwo zewnętrzne są odrębnymi jednostkami, które funkcjonują osobno jako całości, ale nie działają razem jako większa całość. W tym wypadku świat jest podzielony. Natomiast po prawej stronie, gdzie pomiędzy elementami znalazła się dwuznaczna przestrzeń, obie jednostki są z osobna całościami, jak poprzednio, ale stanowią też racem większą całość. W tym przypadku świat jest cały.

  Ta zasada rozciąga się na wszechświat materialny: od największych struktur organicznych w naszym otoczeniu do atomów i cząsteczek.

  Skrajnym przykładem jej działania wśród rzeczy wykonanych przez człowieka są niekończące się powierzchnie przedmiotów, które powstały w „mrokach średniowiecza” oraz dywany i mozaiki z Turcji i Persji. Pomijając głębokie znaczenie tych ornamentów, trzeba stwierdzić, że działają one przede wszystkim, tworząc powierzchnie, których każda część jest zarazem figurą i granicą, i których wzór funkcjonuje jako granica i figura równocześnie na kilku różnych poziomach.

  Ponieważ żadna z części nie może zostać oddzielona od swojego otoczenia — gdyż funkcjonuje jako figura i jako granica, na kilku poziomach — ten liczący wiele wieków dywan jest całością w niezwykłym stopniu.

  Jeżeli wzorce tego języka zostaną poprawnie zastosowane, to te jednoczące granice powstaną już bez ornamentu w nieomal wszystkich skalach — wszędzie tam, gdzie są konieczne w przestrzeniach i materiałach. Stanie się tak w większych przestrzeniach, takich jak strefa przejściowa przy wejściu czy krawędź budynku. I oczywiście dzieje się to samoistnie w tych mniejszych strukturach, które istnieją wewnątrz materiałów — we włóknach drewna, w ziarnistości cegieł i kamieni. Ale jest pośredni zakres skał, „szara strefa”, gdzie nie nastąpi to samoczynnie. To właśnie w tym zakresie skal ornament wypełnia lukę.

  Istnieją oczywiście setki specyficznych metod wykonywania ornamentów. W balustradzie przedstawionej na poniższym zdjęciu ornament jest zrobiony całkowicie z granicy, z przestrzeni między deskami. Deski zostały powycinane w taki sposób, że po zestawieniu ich razem w ogrodzeniu tworzą coś z przestrzeni między sobą.

  Na następnej stronie przedstawiono bardziej skomplikowany przykład — wejście do romańskiego kościoła.

  Ornament został rozbudowany wokół krawędzi wejścia. Tworzy jednoczący szew między przestrzenią wejścia a kamieniem. Gdyby zabrakło tego ornamentu, pomiędzy łukiem wejściowym a samym przejściem powstałaby luka: ornament działa na styku, między tymi dwoma elementami, i wiąże je ze sobą. W tym miejscu ornament jest szczególnie bogaty i rozwinięty, ponieważ ten właśnie szew — granica wejścia do kościoła — ma tak ważne i symboliczne znaczenie dla ludzi, którzy się tu modlą.

  Właściwie drzwi i okna są zawsze miejscami dla ornamentu, ponieważ stanowią połączenia między elementami budynku i życiem wokół nich. Z dużym prawdopodobieństwem możemy przyjąć, że napotykamy koncentrację ornamentu przy krawędziach okien i drzwi, gdyż ludzie próbują związać te krawędzie z przestrzenią wokół.

  To samo dzieje się w setkach innych miejsc w środowisku: w pokojach, wokół naszych domów, w kuchni, na ścianie, wzdłuż ścieżki, na szczytach dachów, wokół słupów, właściwie wszędzie tam, gdzie istnieją krawędzie między rzeczami, które są połączone ze sobą w sposób niedoskonały, gdzie stykają się materiały lub przedmioty i gdzie następuje ich zmiana.

  Najogólniej mówiąc, największe znaczenie w zastosowaniu ornamentu ma zwracanie uwagi na znaczniejsze przerwy w ciągłości, czyli miejsca, gdzie doszło do zerwania ciągłej tkanki sprzężeń i połączeń. Jeżeli ornament zostanie umieszczony w miejscu, gdzie tych połączeń w rzeczywistości nie brakuje, będzie zbyteczny i niepoważny. Będzie to zawsze oznaczać, że został źle zastosowany. Dobrze użyty, pojawi się w miejscu, gdzie występuje rzeczywista luka, gdzie zachodzi potrzeba dodania nieco więcej wiązań, potrzeba tego, co można metaforycznie nazwać „dodatkową energią wiążącą”, żeby połączyć rzeczy, gdy są zbyt od siebie oddzielone.

  Dlatego:

  Wszędzie, gdzie to możliwe, wykonuj ornamenty już w trakcie budowy, nie później. Wykorzystaj deski, klepki, płytki i materiały wykończeniowe, z których budynek jest rzeczywiście zrobiony — MEMBRANA ŚCIENNA (218), RAMY JAKO POGRUBIONE KRAWĘDZIE (225), SZCZELNE ŚCIANY ZEWNĘTRZNE (234), MIĘKKIE ŚCIANY WEWNĘTRZNE (235), MIĘKKIE PŁYTY I CEGŁY (248). Przy tworzeniu ornamentów posłuż się kolorem — CIEPŁE KOLORY (250). Użyj jako ornamentu wąskich listew, które pokrywają złącza PÓŁCALOWA LISTWA (240). Ozdób same pomieszczenia pamiątkami ze swojego życia, które staną się naturalnym ornamentem wokół ciebie PRZEDMIOTY Z TWOJEGO ŻYCIA (253)...