JĘZYK WZORCÓW

Książka ta stanowi jedność z The Timeless Way of Building (Ponadczasowy sposób budowania)¹². Opisuje język budowania i planowania przestrzennego, uzupełniając w ten sposób treść drugiej pozycji, która zawiera teorię języka architektury oraz wskazówki, jak go używać. Tom, który otrzymuje do rąk polski Czytelnik, przedstawia szczegółowe wzorce miast i osiedli, domów, ogrodów i pomieszczeń; natomiast The Timeless Way of Building prezentuje dziedzinę nauki, która umożliwia wykorzystanie tych wzorców do stworzenia budynku lub miasta. Tom niniejszy jest podręcznikiem ponadczasowego sposobu budowania, tom poprzedni — jego praktyką i źródłem.

  Obie książki powstawały w dużej mierze równocześnie. Ewoluowały przez ostatnie osiem lat, gdy pracowaliśmy nad zrozumieniem istoty procesu budowania i skonstruowaniem odpowiadającego mu realnego, praktycznego języka wzorców. Z pewnych względów musieliśmy wydać te książki osobno, ale w rzeczywistości tworzą one niepodzielną całość. Można przeczytać tylko jedną lub drugą, lecz żeby pojąć to, co staraliśmy się w nich przekazać, trzeba zapoznać się z obiema.

  The Timeless Way of Building opisuje naturę procesu, jakim jest budowanie miast i budynków. Pokazuje, że miasta i budynki nie będą żywe, o ile nie będą budowane przez wszystkich członków społeczeństwa, a ci nie będą władali jednym, wspólnym językiem wzorców, który sam w sobie jest żywy.

  W tej książce prezentujemy jeden z wielu możliwych języków wzorców wymienionych w The Timeless Way of Building. Jest on niezwykle praktyczny. Opracowaliśmy go na podstawie naszych doświadczeń budowlanych i projektowych z ostatnich ośmiu lat. Możesz używać tego języka, gdy pracujesz razem z sąsiadami nad ulepszeniem waszego miasta i osiedla lub ze swoją rodziną, projektując wasz dom, albo z innymi ludźmi, z którymi stworzycie projekt biura, warsztatu czy budynku publicznego, na przykład szkoły. Możesz także posługiwać się nim jak przewodnikiem w trakcie procesu budowania.

  Elementami tego języka są jednostki zwane wzorcami. Każdy wzorzec opisuje pewien problem, który stale pojawia się w naszym otoczeniu. Wskazuje następnie istotę rozwiązania tego problemu w taki sposób, abyś mógł korzystać z owego rozwiązania wielokrotnie, nigdy nie powtarzając działania.

  Dla większej wygody i jasności każdy wzorzec ma taki sam układ typograficzny. Na początku znajduje się rycina przedstawiająca archetypowy przykład danego wzorca. Po niej następuje akapit opisujący kontekst tego wzorca, tłumaczący, w jaki sposób dany wzorzec pozwala uzupełnić pewne większe wzorce. Poniżej znajdują się trzy gwiazdki zaznaczające początek ekspozycji zagadnienia, a dalej tłustym drukiem zapisany nagłówek, który w jednym lub dwóch zdaniach ujmuje istotę problemu. Pod nagłówkiem zawarta jest zasadnicza treść zagadnienia, która stanowi najdłuższy odcinek tekstu i przedstawia doświadczalne tło wzorca, dane potwierdzające jego zasadność oraz różne sposoby, w jakie wzorzec może być realizowany w budynku, i tym podobne. Następnie, znowu tłustym drukiem, przedstawiane jest rozwiązanie — serce wzorca — opisujące pole fizycznych i społecznych zależności, których znajomość jest niezbędna do rozwiązania problemu w danym kontekście. To rozwiązanie ma zawsze formę instrukcji, abyś dokładnie wiedział, co trzeba zrobić, żeby zbudować wzorzec. Poniżej znajduje się obrazujący owo rozwiązanie schemat, opatrzony napisami wskazującymi jego główne składniki.

  Pod schematem znajdują się kolejne trzy gwiazdki oznaczające zakończenie głównej części wzorca. Na końcu mamy komentarz, który wiąże dany wzorzec ze wszystkimi mniejszymi wzorcami języka, potrzebnymi do jego zakończenia, upiększenia i dopełnienia.

  Taki układ typograficzny spełnia dwa podstawowe cele. Po pierwsze, prezentuje każdy wzorzec w połączeniu z innymi, abyś mógł objąć zbiór wszystkich 253 wzorców jako całość — jako język, w ramach którego możesz tworzyć nieskończoną liczbę kombinacji. Po drugie, przedstawia problem i rozwiązanie każdego wzorca w taki sposób, żebyś mógł go samodzielnie ocenić i modyfikować, nie tracąc jego istoty.

  Przejdźmy teraz do wyjaśnienia natury połączeń między wzorcami. Zostały one uporządkowane od największych, dotyczących regionów i miast, poprzez coraz mniejsze: osiedla, grupy budynków, budynki, pomieszczenia i wnęki, aż po najmniejsze, czyli szczegóły konstrukcji.

  Porządek ten, przedstawiony jako prosta, linearna sekwencja, ma zasadnicze znaczenie dla sposobu funkcjonowania języka. Wyjaśniamy i opisujemy go dokładniej w następnym rozdziale. Najważniejszą jednak cechą tej sekwencji jest to, że opiera się ona na powiązaniach między wzorcami. Każdy wzorzec jest połączony z większymi wzorcami, znajdującymi się wyżej w strukturze języka, oraz z mniejszymi, znajdującymi się niżej w tej strukturze. Każdy uzupełnia większe wzorce znajdujące się „powyżej” i sam jest uzupełniany przez mniejsze, znajdujące się „poniżej”.

  A zatem przeczytasz na przykład, że wzorzec DOSTĘPNA ZIELEŃ (60) jest połączony z większymi wzorcami: GRANICĄ PODKULTURY (14), ROZPOZNAWALNYM SĄSIEDZTWEM (14), WSPÓLNOTĄ PRACY (41) oraz CICHYMI ZAKĄTKAMI (59). Pojawiają się one na pierwszej stronie tego wzorca. Jednak jest on również połączony z mniejszymi wzorcami: POZYTYWOWĄ PRZESTRZNIĄ ZEWNĘTRZNĄ (106)¹³, MIEJSCAMI DRZEWNYMI (171) i ŚCIANĄ OGRODOWĄ (173), które znajdują się na ostatniej stronie prezentacji wzorca.

  Oznacza to, że ROZPOZNAWALNE SĄSIEDZTWO, GRANICA PODKULTURY, WSPÓLNOTA PRACY oraz CICHE ZAKĄTKI są niekompletne, jeżeli nie zawierają w sobie DOSTĘPNEJ ZIELENI, oraz że DOSTĘPNA ZIELEŃ nie jest pełna, jeżeli nie zawiera w sobie POZYTYWOWEJ PRZESTRZENI ZEWNĘTRZNEJ, MIEJSC DRZEWNYCH i ŚCIANY OGRODOWEJ.

  W praktyce zaś oznacza to, że jeżeli chcesz zaprojektować zieleń według tego wzorca, powinieneś nie tylko przestrzegać zawartych w nim instrukcji, ale także spróbować osadzić zieleń w ROZPOZNAWALNYM SĄSIEDZTWIE lub w ramach jakiejś GRANICY PODKULTURY, i w taki sposób, który pozwala stworzyć CICHE ZAKĄTKI. Następnie musisz uzupełnić tę zieleń przez wkomponowanie w nią elementów POZYTYWOWEJ PRZESTRZENI ZEWNĘTRZNEJ, MIEJSC DRZEWNYCH i ŚCIANY OGRODOWEJ.

  Krótko mówiąc, żaden wzorzec nie jest odrębną, wyizolowaną całością. Każdy może istnieć w świecie tylko w takim stopniu, w jakim umożliwiają to inne wzorce: większe, w których jest osadzony; tego samego rozmiaru, które go otaczają, oraz mniejsze, osadzone w nim samym.

  Jest to zasadnicza wizja świata. Zakłada ona, że jeśli coś budujesz, nie możesz po prostu postawić tego czegoś w odosobnieniu, ponieważ twoim zadaniem jest także naprawienie świata wokół i wewnątrz, sprawienie ażeby ten kawałek świata w tym jednym miejscu stał się bardziej spójny i kompletny. I żeby tworzona przez ciebie budowla, w miarę jak ją stawiasz, zajmowała odpowiednie miejsce w systemie natury.

  Teraz wyjaśnimy istotę związku zachodzącego między problemami i rozwiązaniami w pojedynczym wzorcu. Każde rozwiązanie jest tak sformułowane, że podaje istotne pole relacji, niezbędne do rozwiązania problemu. Jednak relacje te są opisane na tyle ogólnie i abstrakcyjnie, abyś mógł rozwiązać dany problem dla siebie, na swój sposób, zgodnie z własnymi upodobaniami oraz lokalnymi warunkami w miejscu, w którym to robisz.

  Z tego właśnie powodu próbowaliśmy sformułować opis każdego rozwiązania tak, aby niczego nie narzucać, a jedynie zawrzeć podstawowe informacje, których nie można pominąć, jeśli się rzeczywiście chce rozwiązać problem. W związku z tym w każdym rozwiązaniu staraliśmy się uchwycić niezmienne właściwości wspólne wszystkim istniejącym miejscom, gdzie się ono sprawdziło.

  Oczywiście nie zawsze nam się udawało. Proponowane przez nas rozwiązania mają różną wagę. Niektóre są prawdziwsze, głębsze i pewniejsze niż inne. Dlatego każdy wzorzec oznaczyliśmy jedną lub dwiema gwiazdkami albo też pozostawiliśmy bez oznaczeń.

  Sądzimy, że we wzorcach opatrzonych dwiema gwiazdkami udało się nam określić prawdziwą stałą, co oznacza, iż podane przez nas rozwiązanie opisuje właściwość wspólną dla wszystkich możliwych sposobów rozwiązania danego problemu. Krótko mówiąc, uważamy, że jeśli chodzi o wzorce „dwugwiazdkowe”, nie można poprawnie rozwiązać problemu, jeśli się nie ukształtuje otoczenia na jeden z podanych przez nas sposobów. Sądzimy również, że wzorce te opisują pewne głębokie i stałe cechy dobrze ukształtowanego środowiska.

  Uważamy, że we wzorcach oznaczonych jedną gwiazdką także udało się nam osiągnąć pewien postęp w poszukiwaniach takiej stałej i że dzięki starannej pracy na pewno będzie można udoskonalić podane rozwiązanie. Same rozwiązania radzimy traktować z pewną dozą nieufności i polecamy samodzielne poszukiwanie innych wariantów postępowania, ponieważ prawie na pewno istnieje wiele rozwiązań, które nie zostały przez nas opisane.

  Wreszcie, jeśli chodzi o wzorce nieoznaczone gwiazdkami, jesteśmy pewni, że nie udało się nam zdefiniować prawdziwej stałej, a nawet, że na pewno istnieją inne sposoby rozwiązania danego problemu. W tych przypadkach i tak podawaliśmy nasze sugestie, aby zachować spójność tekstu, lecz zadanie zdefiniowania stałej, prawdziwej właściwości, będącej rdzeniem wszystkich możliwych rozwiązań danego problemu, ciągle pozostaje nieukończone.

  Mamy oczywiście nadzieję, że wielu Czytelników i użytkowników naszego języka będzie próbowało udoskonalić podane przez nas wzorce. Poświęcą oni swoją energię na pracę, której celem będzie odkrycie prawdziwszych i głębszych stałych. Mamy także nadzieję, że stopniowo wszystkie te wzorce, odkrywane w miarę upływu czasu, wejdą na stałe do języka, który będzie w powszechnym użyciu.

  Widzisz zatem, że wzorce te są w dużym stopniu żywe i mogą się rozwijać. Właściwie, jeśli wolisz, możesz uznać każdy z nich za hipotezę, taką jak inne hipotezy naukowe. W tym sensie każdy wzorzec przedstawia nasz aktualnie najlepszy pomysł na to, jaki sposób ukształtowania środowiska fizycznego pomoże w rozwiązaniu opisywanego zagadnienia. Samego problemu dotyczą empiryczne pytania: Czy ten problem występuje i czy jest odczuwany w taki sposób, jaki opisaliśmy? A rozwiązanie czy proponowana aranżacja rzeczywiście rozwiązuje problem? Gwiazdki oznaczają stopień, w jakim uznajemy postawione hipotezy za słuszne. Jednakże bez względu na ich liczbę, wszystkie 253 wzorce są hipotezami, a zatem wzorcami próbnymi, mogącymi swobodnie ewoluować pod wpływem nowych doświadczeń i obserwacji.

  Przejdźmy wreszcie do objaśnienia statusu tego języka. Dlaczego nazwaliśmy go jednym z wielu języków wzorców, dlaczego podkreśliliśmy jego nieokreśloność¹⁴ i w jaki sposób mógłby być on związany z niezliczoną liczbą innych języków, które ludzie — jak wierzymy — będą dla siebie tworzyli w przyszłości?

  W The Timeless Way of Building twierdzimy, że każde społeczeństwo, które stanowi żywą i spójną całość, będzie kiedyś miało własny, niepowtarzalny i odrębny język wzorców, utrzymujemy ponadto, że każda jednostka w takim społeczeństwie będzie posługiwała się własnym językiem, częściowo dzielonym z innymi, ale jako całość niepowtarzalnym, właściwym wyłącznie umysłowi tej jednostki. Zatem w zdrowym społeczeństwie będzie tyle języków wzorców, ilu ludzi — chociaż języki te będą wspólne i podobne do siebie.

  Pojawia się więc pytanie, jaki dokładnie status ma opublikowa; ny przez nas język. Z jaką myślą i z jakim zamiarem go tutaj prezentujemy? To, że jest wydany w formie książki, oznacza, iż będzie mogło używać go wiele tysięcy ludzi. Czy nie ma jednak takiego niebezpieczeństwa, że ludzie będą się posługiwać wyłącznie tym opublikowanym językiem, nie rozwijając we własnych umysłach języków charakterystycznych dla siebie?

  Niniejsza książka jest pierwszym etapem zakrojonego na skalę całego społeczeństwa procesu, dzięki któremu ludzie stopniowo staną się świadomi własnych języków wzorców i zaczną pracować nad ich udoskonalaniem. Uważamy, że języki współczesnego świata są tak bardzo fragmentaryczne, rozbite na części oraz tak agresywne, że właściwie większość ludzi nie używa już żadnego języka, o którym warto mówić, a to, czym się posługują, nie ma w sobie nic ludzkiego ani naturalnego. Pisaliśmy już o tym w The Timeless Way of Building.

  Od wielu lat pracujemy nad sformułowaniem języka wzorców, z nadzieją, że gdy ktoś go w końcu użyje, jego moc wywrze na tej osobie tak wielkie wrażenie i sprawi jej tak wielką radość, iż odkryje ona powtórnie, co znaczy władać żywym językiem tego rodzaju. Jeśli nam się powiedzie, każdy człowiek będzie mógł znowu rozpocząć budowanie i rozwijanie własnego języka, biorąc byś może za punkt wyjścia język przedstawiony w tej książce.

  Ponadto jesteśmy pewni, że opisany w naszej książce język jest czymś więcej niż podręcznikiem lub wersją jakiegoś języka wzorców. Wiele naszych wzorców to archetypy — tak głęboko zakorzenione w naturze rzeczy, że prawdopodobnie będą częścią ludzkiej natury, elementem działalności człowieka tak samo za lat pięćset, jak są dzisiaj. Wydaje nam się bardzo mało prawdopodobne, aby ktokolwiek potrafił skonstruować sprawnie działający język wzorców, który nie zawierałby na przykład wzorców, takich jak PODCIENIA (119) czy ALKOWY (179).

  Zgodnie z naszym założeniem próbowaliśmy także jak najgłębiej wniknąć w naturę środowiska ludzkiego i mamy nadzieję, że znaczna część naszego języka będzie rdzeniem dowolnego, sprawnie działającego języka wzorców, który każda osoba buduje dla siebie we własnym umyśle. W tym sensie przynajmniej część przedstawionego tutaj języka to archetypowy rdzeń wszystkich możliwych języków wzorców, dzięki którym ludzie stają się bardziej ludzcy i pełni życia.